www.viribusunitis322012.fora.pl

Viribusunitis

[link widoczny dla zalogowanych]

Hrabia István Tisza (1861–1918), właściwie: hrabia Tisza de Borosjenő et Szeged (22 kwiecień 1861–31 październik 1918) był synem znanego polityka Partii Liberalnej – Kálmána Tiszy, długoletniego premiera (1875–1890), który zasłynął przede wszystkim nieustępliwą walką z Kościołem katolickim o wyłączność państwa w oświacie i nauczaniu. István Tisza pełnił dwukrotnie urząd premiera Węgier (1903–1905 i 1913–1917), a pomiędzy latami pracy w rządzie był liderem opozycji. Swoją pozycję w Partii Liberalnej „odziedziczył” po ojcu, lecz osiągnięcia w polityce zawdzięczał wyłącznie swojej pracy i żelaznej woli. Urodził się w rodzinie szeregowej kalwińskiej szlachty pochodzącej z Siedmiogrodu i z tej przyczyny (podobnie jak i jego ojciec) był niezbyt lubiany przez polityków wywodzących się z utytułowanej arystokracji. Studia wyższe ukończył na Oxfordzie, stąd znał znakomicie język angielski. Na studiach też przesiąkł liberalnymi poglądami społecznymi i ekonomicznymi. Jego liberalizm przejawiał się jednak tylko w dziedzinie gospodarki (popierał wielki przemysł i związek gospodarczy z Austrią), natomiast w sferze społecznej zbliżał się wyraźnie do konserwatyzmu i typowego węgierskiego nacjonalizmu. Wyrazem tego była dokonana przez niego zmiana nazwy partii na Narodową Partię Pracy (1905). Tisza był rozumnym liderem i świetnym organizatorem, dlatego dominował na węgierskiej scenie politycznej przez całą generację (tzw. „drugie pokolenie dualizmu”). Ponieważ konsekwentnie bronił idei dualizmu i unii realnej z Austrią, był przez cały czas ostro zwalczany przez zwolenników rozluźnienia związku z Austrią, zarówno przez „lewicę” (tak nazywano wówczas Partię Niepodległościową), jak i przez konserwatywną prawicę (Chrześcijańsko-Narodową Partię Apponyego) mające oparcie w tzw. lobby rolniczym („agrarystach”). Wzorując się na Bismarcku, Tisza odsuwał, jak tylko mógł, reformę prawa wyborczego, aby osłabić opozycję i mniejszości narodowe. Natomiast w sprawach ekonomicznych należał do tzw. „modernistów” popierających proces przyspieszonego uprzemysłowienia. Z tego też powodu (pomimo niechętnego stosunku do mniejszości narodowych) był zdecydowanym wrogiem idei antysemityzmu. Uważał zresztą, że rozproszona i zamożna mniejszość niemająca miejscowych korzeni i podatna na asymilację (wielu Żydów przechodziło wówczas na chrześcijaństwo) nie stanowi zagrożenia porównywalnego z „autochtonicznymi” narodowościami. Protegował nawet na dworze wiele rodzin żydowskich bankierów i przemysłowców. Natomiast w stosunku do innych mniejszości Tisza (podobnie jak jego opozycyjni przeciwnicy) forsował intensywną madziaryzację. W stosunkach społecznych starał się zatrudniać w urzędach państwowych zarówno przedstawicieli szeregowej szlachty, jak i arystokracji, aby zapewnić im godne utrzymanie i ustrzec od próżniaczego życia. Z charakteru był człowiekiem wybuchowym i agresywnym. Miał jednak wstręt do zbytecznego pieniactwa. Wiele spraw spornych ze swymi przeciwnikami (również politycznymi) zwykł załatwiać przez pojedynki. W ostatnich latach przedwojennych był głównym oponentem nieszczęsnego następcy tronu Franciszka Ferdynanda, upatrując w nim przyszłego dewastatora systemu dualistycznego (program federacyjnej przebudowy państwa), przyjaciela Czechów i Rumunów i głównego wroga Węgrów w monarchii. Dał temu wyraz na wiadomość o jego śmierci w zamachu miał podobno powiedzieć: „Cokolwiek Bóg zsyla – przyjmijmy to z wdzięcznością!”
W czerwcu i lipcu 1914 roku Tisza jako premier Węgier sprzeciwiał się idei wojny z Serbią 905). Argumentował to niebezpieczeństwem przerodzenia się konfliktu w wojnę światową oraz zbytnim wzmocnieniem ilościowym elementu słowiańskiego w monarchii na skutek ewentualnych aneksji wojennych. Starcie z Serbią stało się jednak nieuniknione wskutek odrzucenia przez nią sławnego ultimatum i oczywistych agresywnych roszczeń „zjednoczeniowych” w stosunku do Słowian Południowych. Gdy wojna stała się rzeczywistością, Tisza pracował jednak sprawnie i zgodnie z wymogiem chwili, rozumiał bowiem, że wojna toczy się o przyszły los Węgrów zagrożony bezpośrednio przez plany carskiej Rosji. Jako zdecydowany zwolennik dualizmu i utrzymania dotychczasowego systemu nie popierał jednak programu trialistycznego lansowanego przez Polaków z Galicji i ich węgierskich przyjaciół (Andrássy’ego Juniora i Diveky’ego) i zablokował jego realizację. Jego nieustępliwe stanowisko wobec możliwości zmiany ustroju Austro-Węgier było ostatecznie przyczyną zdymisjonowania go przez nowego króla Karola IV w 1917 roku – monarcha jakkolwiek uszanował integralność Węgier i ich wywalczoną w ugodzie z 1867 roku pozycję, to jednak musiał próbować przekształcić pozostała część monarchii w duchu federacyjnym. Zdymisjonowany premier udał się wtedy na front i służył w stopniu pułkownika aż do końca wojny. 31 X 1919 roku został bestialsko zamordowany w swym własnym domu przez bandę zrewoltowanych dezerterów oskarżających go o udział w rozpętaniu wojny. Stało się to nie bez przyzwolenia nowego premiera – hr. Mihálya Károlyego wyniesionego na ten urząd przez tzw. Rewolucję Astrów.

Poglądy Istvána Tiszy należy rozpatrywać oddzielnie w sferze gospodarczej, zaś oddzielnie w ideologiczno-społecznej. W tej pierwszej był klasycznym liberałem stawiającym na rozwój wielkiego przemysłu i modernizację Węgier. Dlatego też zawsze wspierał kapitał przemysłowo-bankowy i opowiadał się za zacieśnieniem współpracy Węgier z Austrią, która obu stronom mogłaby przynieść wielkie korzyści. W dziedzinie polityczno-społecznej Tisza był natomiast bardziej konserwatywny, choć nie wahał się propagować idei Kossutha dotyczących charakteru unitarnego państwa.
Największą wartością było dla niego państwo węgierskie i bezpieczeństwo jego mieszkańców będących dla Tiszy jednym, niepodzielnym politycznym narodem. Państwo powinno mieć prawo kształtować umysły przyszłych obywateli. Stąd też Tisza kładł wielki nacisk na edukację w duchu państwowym i narodowym oraz domagał się podporządkowania państwu programów wszystkich szkół prywatnych, a zwłaszcza wyznaniowych. Jako kalwin przeciwny był niezależnemu oddziaływaniu Kościoła katolickiego na społeczeństwo, gdyż mogłoby to doprowadzić do supremacji wartości religijnych nad obywatelskimi.
Charakterystyczną cechą poglądów Tiszy było przekonanie o konieczności utrzymywania warunków ugody z Habsburgami z 1867 roku bez żadnych zmian, gdyż wszelkie zmiany mogłyby wyjść Węgrom na niekorzyść. Zwalczał więc namiętnie zarówno wszelkie ugrupowania opozycyjne starające się unię osłabić (dlatego był przeciwnikiem podziału armii i poddania jej pod zwierzchnictwo parlamentu, sprzeciwiał się też oddzielnemu bankowi emisyjnemu, a był za ograniczeniem związku z Austrią do unii personalnej), jak i te tendencje polityków austriackich (zwłaszcza czeskich i rumuńskich), które zmierzały do przekształcenia monarchii w federację krajów będących wspólnotami etnicznymi. Dlatego też jego osobistym przeciwnikiem był przez długie lata następca tronu arcyksiążę Franciszek Ferdynand.
Nacjonalizm Tiszy miał charakter pozytywistyczny i – zarówno w sferze gospodarczej, jak i społecznej – polegał wg. jego mniemania na pracy organicznej dla dobra narodu.